Jaśliska

Widok na Jaśliska ... w tle Kamień

Jaśliska to dawne obronne miasteczko przygraniczne, które strzegło drogi na trasie z południa Europy (szczególnie z Węgier oraz do Dukli i Krosna) o czym świadczą pozostałości murów obronnych. Miasto lokowane zostało 28 stycznia 1366 przez Kazimierza Wielkiego na trakcie handlowym prowadzącym na Węgry, pierwotnie pod nazwą Hohenstath (Wysokie Miasto). Dzierżawił je Jan Hanzelino, który dzięki przywilejowi królewskiemu w 1367 ponownie lokował miasto. W 1386 cały tzw. klucz jaśliski stały się własnością Zyndrama z Maszkowic w wyniku darowizny królewskiej Władysława Jagiełły. W 1419 podróżował tędy król Władysław Jagiełło z Węgier do Sanoka. W 1434 Jaśliska zostały przydzielone przez Władysława Jagiełłę biskupstwu przemyskiemu. Od tej pory stanowiły one stolicę klucza dóbr biskupstwa przemyskiego, zwanego Państwem Biskupim.

W 1474 Jaśliska zostały napadnięte przez węgierskie wojska Tomasza Tharczaya. Po zniszczeniach wywołanych napadem w 1477 r. Jaśliska otrzymały ponowne potwierdzenie praw lokacyjnych. W 1506 Jaśliska otrzymały od Aleksandra Jagiellończyka potwierdzenie lokacji, zgodę na dwa doroczne jarmarki i cotygodniowe targi oraz zwolnienie mieszczan przez 8 lat z podatków i danin. Król ustanowił również w mieście komorę celną, z której część wpływów miała być obrócona na utrzymywanie w dobrym stanie traktu handlowego na Węgry. W 1559 miasto otrzymało prawo składu winnego. Przywileje te potwierdził Stefan Batory w 1575 i Zygmunt III Waza w 1595. Przez całe wieki miasto, położone przy jednym z głównych traktów transkarpackich, żyło z handlu, zwłaszcza węgierskim winem. Rozwijało się rzemiosło, istniały tu cechy garncarzy, kowali, krawców, rymarzy i ślusarzy. W późniejszym okresie miasteczko było znane również z kamieniarstwa.

Drewniana zabudowa rynku

 

Pod koniec października 1619 w Jaśliskach zatrzymali się lisowczycy. Tu 11 listopada 1619 odbyło się Koło Generalne, na którym potwierdzono wybór i władzę pułkownikowską Walentego Rogawskiego i zatwierdzono artykuły wojskowe. Stąd lisowczycy ruszyli 19 listopada przez Przełęcz Łupkowską na Węgry  przeciwko wojskom Jerzego I Rakoczego i 23 listopada zadali im dotkliwe straty w bitwie pod Zavadą i Humennem. Siły główne pułku wracając ze Słowacji przeszły Karpaty przez Przełęcz Dukielską i około 10 grudnia 1619 roku zatrzymały się w okolicy Jaślisk, Dukli, Krosna.

W tym też 1657, w marcu, po wzmocnieniu murów obronnych i baszt, Jaśliska odparły najazd wojsk Rakoczego. Zapewne po tych wydarzeniach usypano tzw. mogiłę szwedzką. W latach 1704-1708 stacjonowały tu wojska na zmianę popierające Augusta II Mocnego, albo Stanisława Leszczyńskiego i wojska szwedzkie lub rosyjskie, po zwycięstwie pod Połtawą. Mieszkańcy Jaślisk wspierali konfederatów barskich, którzy tu często stacjonowali w latach 1768-1772. W 1772 po zajęciu miasta przez wojska austriackie, Jaśliska weszły w skład prowincji galicyjskiej.

Kościół pw. św. Katarzyny

 

Miasto bardzo ucierpiało w czasie I wojny światowej. W listopadzie 1914 wkroczyły do niego oddziały rosyjskie, odpychając wojska austro-węgierskie, które wróciły tu 26 grudnia 1914. Na przełomie 1914 i 1915 trwały walki w okolicy wzniesień Kamarki i Kamiennej.

Po gruntownej przebudowie na początku XIX w. traktu przez Przełęcz Dukielską, na który przeniosła się zdecydowana większość ruchu tranzytowego, miasto zaczęło podupadać. W 1934 Jaśliska utraciły prawa miejskie.

1 września 1939 nad miasteczkiem przeleciały w kierunku Krosna niemieckie samoloty. Natarcie Niemców powstrzymywały potyczki w niedalekiej Czeremsze i 2 września 1939 pod Barwinkiem. 10 września 1939 do Jaślisk wkroczyły oddziały 10 Słowackiej Dywizji Piechoty wraz z ukraińskim batalionem. W II wojnie światowej była tu placówka AK OP-15 podlegająca czasem Placówce Róża w Rymanowie. We wrześniu 1944 miejscowość przez pewien czas pozostawała w strefie frontowej i była wielokrotnie bombardowana. Spłonęła północna część wsi (40% zabudowań) i zginęło wielu mieszkańców. Walczyła tu m. in. Brygada I Korpusu Czechosłowackiego.

Obecna zabudowa rynku jest w większości drewniana. Najstarsze budynki, konstrukcji przysłupowej, z ok. połowy XIX wieku, zachowały się w zachodniej pierzei rynkowej. Pod niektórymi posesjami przy rynku przetrwały do dziś XVI-wieczne piwnice do przechowywania wina. Przykłady dawnej, drewnianej zabudowy małomiasteczkowej odnaleźć można również przy ul. Węgierskiej oraz ul. Wolańskiej. Powstały one pod koniec XIX w. oraz na początku XX wieku i nawiązują w konstrukcji, bryle oraz detalu architektonicznym do przyrynkowych budynków z połowy XIX w. Zachował się również zajazd z XIX w. oraz resztki murów obronnych z XVI-XVII w. Nieopodal rynku znajduje się kościół pw. św. Katarzyny, murowany, wybudowany w latach 1724-56 z inicjatywy ks. bp. Aleksandra Fredry, rozbudowany w 1912.

Na terenie Jaślisk został nakręcony w 2008 film Wino truskawkowe Dariusza Jabłońskiego.

Źródło: Gajewski B., Jaśliska 1366-1996. Zarys monograficzny, Muzeum Okręgowe w Krośnie, PUW Roksana, Krosno 1996,