Architektura cerkiewna jest najbardziej malowniczym dziełem ludowego budownictwa z obszaru Beskidu Niskiego, Bieszczadów i Pogórza Przemyskiego. Obszar ten aż do połowy XIV w. leżał w granicach Rusi (w latach 1340 – 1356 tereny te zostały przyłączone przez Kazimierza Wielkiego do Królestwa Polskiego), która przyjęła chrześcijaństwo w obrządku wschodnim w związku z czym do początku XVII w. (czyli do Unii Brzeskiej z roku 1596) zdecydowana większość jego mieszkańców pozostała wyznania prawosławnego, a później aż do wieku XX greckokatolickiego. Jedną z typowych cech kościoła wschodniego było dążenie do wznoszenia świątyń w każdej ludzkiej społeczności, co z kolei skutkowało budowaniem cerkwi w każdej, nawet najmniejszej wsi regionu. Dzięki temu z czasem wzniesiono głównie rękami miejscowych majstrów setki niewielkich i przeważnie drewnianych tego typu budowli.
Najprawdopodobniej pierwsze z nich zbudowane zostały już w czasach ruskich chociaż nie mówią o tym żadne źródła pisane. Stanu takiego możemy się jedynie domyślać na podstawie ówcześnie prowadzonej akcji zasiedleńczej w okolicach Sanoka i Leska. Najstarsze pisemne przekazy mówią o cerkwiach w Olchowcach (1440), Beresce (1444), i Olszanicy (1447). W II połowie XV w. wzniesione zostały cerkwie w Zahoczewiu (1463), Zasławiu (1467), Wielopolu (1480), Szczawnem (1492) oraz w Rajskiem (1493). Wiek XVI jest już znacznie bogatszy w źródła, dzięki którym dowiadujemy się, iż w latach 1507 – 1530 wzniesiono na opisywanym obszarze aż 38 cerkwi (m.in. w Polanie, Radoszycach, Stuposianach, Teleśnicy Oszwarowej, Terce, Tworylnem, Woli Michowej, Wołkowyji oraz w Zahoczewiu). W każdej nowozakładanej osadzie przewidywano już na etapie dokumentu lokacyjnego budowę świątyni. Dokument taki określał też z reguły wyposażenie cerkwi oraz uposażenie zawiadującego nią duchownego.
Trudno jest dzisiaj określić jak wyglądały pierwsze cerkwie. Wygląd ich znany jest tylko z nielicznych opisów oraz ikon datowanych na XV – XVI w. W oparciu o wymienione źródła wiemy, że typ podstawowy stanowiła budowla wzniesiona na planie podłużnym, podzielona na: babiniec, nawę i prezbiterium. Wszystkie trzy części przykryte były oddzielnymi zwieńczeniami w kształcie łamanych dachów brogowych. Przykładem tego typu formy architektonicznej była cerkiew w Chrewcie wzniesiona w 1670 r. , rozebrana niestety w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Innym typem budowli były świątynie zwieńczone dachem kalenicowym (taka była na przykład prawie o sto lat starsza cerkiew pochodząca z roku 1575 i stojąca jeszcze w czasach II Rzeczpospolitej na cmentarzu w Lesku).
 |
| Cerkiew drewniana (typ prosty bojkowski) – przekrój z lokalizacją podstawowych elementów funkcjonalnych i konstrukcyjnych na podstawie szkicu z http://www.grekokatolicy.pl/artykuly/sztuka-sakralna2/architektura-cerkwi-drewnianych-i-murowanych-w-bieszczadach.html |
Miejsce pod budowę cerkwi było zawsze starannie wybierane a przeważnie budowano je na wzniesieniach aby dodatkowo nadać obiektowi walory obronne. Często były to też miejsca wyjątkowo reprezentacyjne i godne. Cerkwie z reguły musiały być orientowane czyli zwrócone sanktuarium w kierunku wschodnim. Kiedy świątynia została strawiona przez ogień lub w wyniku długiego użytkowania nie nadawała się już do remontu, nową zawsze lokowano w tym samym miejscu. Teren wokół cerkwi zawsze był wydzielony z otoczenia wieńcem drzew (szukanie kępy starych, wielkich drzew to bardzo dobra metoda na znalezienie cerkwi lub miejsca po cerkwi w nieznanej miejscowości), drewnianym bądź kamiennym murem z bramką, w obszarze którego bardzo często zakładany był cerkiewny cmentarz oznaczający jedność żywych i umarłych.
Wyróżnić możemy wiele typów świątyni, posiadają one jednak cechy wspólne o doktrynalnym uzasadnieniu oraz istotnym znaczeniu w liturgii. Wszystkie prawie cerkwie są trójdzielne tzn. składają się z babińca nawy oraz sanktuarium, w którym ustawiony jest ołtarz. Sanktuarium oddzielone jest od głównej części świątyni przeznaczonej dla wiernych ścianą ikonostasu. Do tej części, inaczej do prezbiterium zwykły śmiertelnik nie ma wstępu, symbolizuje ona Wieczernik i Niebo. Tutaj na ołtarzu umieszczone jest tabernakulum a po lewej stronie w głębi pomieszczenia ołtarzyk przygotowania darów – żertiwnyk. Do Sanktuarium wstęp posiadają tylko kapłani oraz upoważnieni przez nich mężczyźni pomagający w liturgicznych czynnościach a obecność kobiet jest zabroniona. Do nawy, czyli części przeznaczonej dla wiernych wchodzi się przez przedsionek zwany babińcem, który najprawdopodobniej stanowi kontynuację architektonicznej tradycji starochrześcijańskiej i jest pozostałością po narteksie – zewnętrznej części świątyni przeznaczonej dla osób oczekujących na chrzest czyli nie będących w pełni członkami kościoła. Nawa symbolizuje Kościół Chrystusowy na Ziemi i zwrócona jest z zachodu na wschód a więc w kierunku, z którego ma przyjść Chrystus. Jest to największa część cerkwi dominująca w jej bryle i najczęściej przykryta kopułą, której sferyczność symbolizować ma jedność członków kościoła w zgromadzeniu. Na kopułach i wnętrzach cerkiewnych spotykamy charakterystyczny dla prawosławia krzyż z dodatkową, pochyłą poprzeczką. Pochodzenie i znaczenie jej nie jest doktrynalne i wiązać można ją z krzyżem św. Andrzeja patrona Rusi, dwoma łotrami, z których jeden poszedł do nieba a drugi do piekła lub z poprzeczką do podnóżka krzyża. Poprzeczka może też oznaczać drabinę symbolizującą wejście ku wyższym sferom. Ze względów konstrukcyjnych w cerkwiach drewnianych nie można było przykryć nawy kopułą. Stosowano więc uskokowo zwężające się zwieńczenia zrębowe naśladujące kopułę. W cerkwiach prawosławnych nie spotykamy ambon, ławek ani bocznych ołtarzy a na środku nawy ustawiony jest pulpit, na którym do adoracji wyłożony jest krzyż i ikona.
 |
| Cerkiew drewniana (typ prosty bojkowski) – schemat rzutu z lokalizacją podstawowych elementów funkcjonalnych i konstrukcyjnych na podstawie szkicu z http://www.grekokatolicy.pl/artykuly/sztuka-sakralna2/architektura-cerkwi-drewnianych-i-murowanych-w-bieszczadach.html |
Do dzisiejszych czasów przetrwało ich jednak niewiele. Wbrew potocznym wyobrażeniom dzieło zniszczenia nie zostało dokonane przez II wojnę światową ani przez toczące się w tym rejonie do 1947 r. walki z UPA. Dopiero po wysiedleniu miejscowej ludności w ramach „Akcji Wisła” cerkwie najczęściej rozbierano lub z czasem nieremontowane i nieodnawiane upadały same. Wiele wsi opustoszało całkowicie. W północnej części opisywanego obszaru, tam gdzie pozostała rodzima ludność polska lub gdzie po kilku latach pojawili się nowi mieszkańcy opuszczone pozbawione konserwacji i zabezpieczenia cerkwie zamieniano na kościoły (ludność napływowa cerkwie uważała za obce a nawet odnosiła się do nich z nienawiścią). Oczywiście tylko tam gdzie nowa władza nie upatrywała w działaniach takich zagrożenia dla rodzącego się ustroju. W pierwszej połowie lat sześćdziesiątych w świetle prawa rozebrano kilkanaście świątyni odebranych wcześniej wiernym a niektóre przekazano PGR-om i zamieniono na magazyny, co wkrótce doprowadziło do ich całkowitej dewastacji.
Taki sam los spotkał również wyposażenie cerkwi. Zniknęło tysiące ikon (a należy pamiętać, iż cenne ikony z XV i XVI. nie były tutaj rzadkością), sprzęt liturgiczny, starodruki i kroniki parafialne. Większość ikonostasów pozostała zniszczona lub rozgrabiona zaś te, które przetrwały w przeważającej części były mocno uszkodzone lub niekompletne. Odpowiedzialność za taki stan rzeczy ponoszą ówczesne władze państwowe, które nie zrobiły nic aby przeszkodzić dokonującemu się barbarzyństwu a często same nawet inspirowały rozbiórki. Niewiele też w kierunku ocalenia świątyń zrobiła hierarchia kościelna, której nastawienie do cerkwi często było prymitywne i niechętne.
Źródło:
Grzesiuk W., Traczyk T., Beskid Niski Przewodnik Krajoznaczy. Od
Komańczy do Bartnego, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa 1992
Bieszczady, Przewodnik, Oficyna Wydawnicza "Rewasz", "Bosz" Sp. z o.o., Pruszków - Olszanica 1992
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz